Akut Stres Bozukluğu (ASB) nedir?
Akut Stres Bozukluğu (ASB), travmatik olaylara maruz kaldıktan sonra ortaya çıkabilecek bir durumdur. ASB, tavmaya maruz kaldıktan hemen sonra ortaya çıkan ve tipik olarak birkaç gün ila birkaç hafta içinde düzelen akut bir durumdur. Bireyin günlük yaşamı ve ruhsal sağlığı üzerinde önemli bir etkiye sahip olabilir, doğru bir şekilde teşhis etmek ve tedavi etmek için psikiyatristlerin tanısal bulgularını anlamak önemlidir.
Travma Etkisi Yaratacak Olaylar Neler Olabilir?
-
Kasırga, yangın veya sel gibi doğal afetler
-
Cinsel saldırı
-
Fiziksel saldırı
-
Bedensel zarara veya ölüme tanık olmak
-
Araba kazası gibi ciddi kazalar
-
Ciddi bir yaralanma veya ani bir hastalık yaşamak.
-
Savaş veya terör saldırısı
-
Mesleki nedenle yineleyici şekilde şiddetin etkilerin gözlemleme (polis, gazeteciler vb)
Uyum Bozukluğu Nedir?
Uyum bozukluğu, stresli bir yaşam olayına tepki olarak ortaya çıkan bir zihinsel sağlık durumudur. Duygusal ve davranışsal belirtiler genellikle meydana gelen olayın türü için beklenenden daha yoğun kabul edilir.
Akut stres bozukluğu ile uyum bozukluğu arasındaki fark, uyum bozukluğundaki stresli olayın (işinizi kaybetme veya bir ilişkinin sona ermesi gibi) tipik olarak akut stres bozukluğuna neden olan bir olaydan daha az travmatik olmasıdır.
Akut Stres Bozukluğu (ASB) için Tanısal Bulgular
ASB tanısı konulabilmesi için, bir kişinin travmatik bir olaya maruz kalmış olması ve üç spesifik kategoride semptomlar yaşaması gerekir:
-
izinsiz akla geliş
-
kaçınma ve uyarılma
-
tepkisellikte değişiklikler.
ASB için DSM-5'e göre tanı kriterleri:
A. Aşağıdaki yollardan biriyle (ya da birden çoğuyla), gerçek ya da göz korkutucu bir biçimde ölümle, ağır yaralanmayla karşılaşmış ya da cinsel saldırıya uğramış olma:
1.Doğrudan örseleyici olay(lar) yaşama.
2.Başkalarının başına gelen olay(lar)ı, doğrudan doğruya görme (bunlara tanıklık etme).
3.Bir aile yakının ya da yakın bir arkadaşının başına örseleyici olay(lar) geldiğini öğrenme. Not: Aile bireyinin ya da arkadaşının gerçek ölümü ya da ölüm olasılığı kaba güçle ya da kaza sonucu olmuş olmalıdır.
4. Örseleyici olay(lar)ın sevimsiz ayrıntılarıyla, yineleyici bir biçimde ya da aşırı bir düzeyde karşı karşıya kalma (örn. insan kalıntılarını toplayan ilk kişiler, çocuk sömürüsünün ayrıntılarıyla yeniden yeniden karşılaşan polis memurları)
Not: Böyle bir karşı karşıya gelme, işle ilgili olmadıkça, elektronik yayın ortamları, televizyon, sinema ya da görseller aracılığıyla olmuş ise bu tanı ölçütü uygulanmaz.
B. Örseleyici olaylardan sonra başlayan ya da kötüleşen, istençdışı gelen belirtiler, olumsuz duygudurum, çözülme, kaçınma ve uyarılmayı kapsayan aşağıdaki herhangi beş kümeden dokuz (ya da daha çok) belirtinin varlığı.
İstençdışı Gelen Belirtiler:
1. Örseleyici olayların yineleyici, istemsiz ve istençdışı gelen, sıkıntı veren anıları. Not: Çocuklarda, örseleyici olayların kapsandığı konuların ya da bu olayların birtakım yönlerinin dışa vurulduğu yineleyici oyunlar ortaya çıkabilir.
2. İçeriği ve/ya da duygulanımı örseleyici olaylarla ilişkili, yineleyici, sıkıntı veren düşler. Not: Çocuklar, içeriği belirsiz korkutucu düşler görüyor olabilirler.
3. Kişinin örseleyici olay(lar) yeniden oluyormuş gibi hissettiği ya da davrandığı çözülme (dissosiyasyon) tepkileri (örn. geçmişe dönüşler). (Bu tür tepkiler belirli bir görülme aralığında ortaya çıkabilirler; en uç biçimi, o sırada çevresinde olup bitenlerin tam olarak ayırdında olmamadır.) Çocuklar oyun sırasında örselenmeyle ilgili yeniden canlandırma yapabilirler.
4. Örseleyici olay(lar)ı simgeleyen ya da çağrıştıran iç ya da dış uyaranlarla karşılaşınca yoğun ya da uzun süreli bir ruhsal sıkıntı yaşama ya da fizyolojiyi ilgilendiren belirgin tepkiler gösterme.
Olumsuz Duygudurum
5. Sürekli bir biçimde, olumlu duygular yaşayamama (örn. mutluluğu, doyumu ya da sevgi duygularını yaşayamama).
Çözülme (Dissosiyasyon) Belirtileri
6. Kişinin çevresindekilerle ya da kendisiyle ilgili olarak değişmiş bir gerçeklik duyumu (örn. kendisini başkasının görüngesinden görme, şaşkın bir durumda olma, zamanın yavaşlaması)
7. Örseleyici olayların önemli bir yönünü anımsayamama (özellikler unutkanlık çözülmesine [dissosiyatif amnezi] bağlıdır ve baş yaralanması, alkol ya da madde kullanımına bağlı değildir).
Kaçınma Belirtileri
8. Örseleyici olaylarla ilgili ya da yakından ilişkili, sıkıntı veren anılar, düşünceler ya da duygulardan uzak durma çabaları.
9. Örseleyici olaylarla ilgili ya da yakından ilişkili, sıkıntı veren anılar, düşünceler ya da duyguları uyandıran dış anımsatıcılardan (insanlar, yerler, konuşmalar, etkinlikler, nesneler, durumlar) uzak durma çabaları.
Uyarılma Belirtileri
10. Uyku bozukluğu (örn. uykuya dalmakta güçlük ya da uykuyu sürdürmekte güçlük ya da dingin olmayan bir uyku uyuma)
11. İnsanlara ya da nesnelere karşı sözel ya da sözel olmayan saldırganlıkla dışa vurulan, kızgın davranışlar ve öfke patlamaları (bir kışkırtma olmadan ya da çok az bir kışkırtma karşısında).
12. Her an tetikte olma
13. Odaklanma güçlükleri.
14. Abartılı irkilme tepkisi gösterme.
C. Bu bozukluğun (B tanı ölçütündeki belirtilerin) süresi, örselenmeyle karşılaştıktan sonra, üç günle bir ay arasında değişir.
Not: Belirtiler örselenmeden hemen sonra başlar, ancak tanı ölçütlerini karşılaması için en az üç gün olmak üzere, en çok bir ay sürmüş olması gerekir.
D. Bu bozukluk, klinik açıdan belirgin bir sıkıntıya ya da toplumsal, işle ilgili alanlarda ya da diğer işlevsellik alanlarında işlevsellikte düşmeye neden olur.
E. Bu bozukluk, bir maddenin (örn. ilaç, alkol) ya da başka bir sağlık durumunun (örn. ağır olmayan çarpmayla beyin yaralanması) fizyolojiyle ilgili etkilerine bağlanamaz ve kısa psikoz bozukluğu ile daha iyi açıklanamaz.
ASB Ne Sıklıkta Görülür?
Çeşitli araştırmalara göre, travmatik bir olayı takiben akut stres bozukluğu görülme sıklığı %6 ile %33 arasında değişebilmektedir. Oranlar ayrıca farklı travma türleri için farklılık gösterir. Örneğin, kazalardan veya doğal afetlerden kurtulanlarda daha düşük ASD oranları görülür. Saldırılar ve toplu infazlar gibi şiddet mağdurlarında daha yüksek ASB oranları gözlenir.
ASB'nun kişinin işlevselliğini ciddi şekilde etkilemesinin yanında ASB gelişmesinin işlevselliği daha uzun süreli etkileyebilecek TSSB açısından da bir önemi bulunmaktadır;
Alexander McFarlane ve meslektaşları travmatik bir olaydan sonra ASB yaşamayanlara kıyasla ASB'si olan bireylerin TSSB geliştirme olasılığının daha yüksek olduğunu bulmuşlardır. Bu, ASB'nin TSSB gelişimi için bir risk faktörü olabileceğini düşündürmektedir. Akut stres bozukluğu tedavi edilmezse TSSB gelişebilir.
TSSB ve ASB, bireyin zihinsel iyiliği ve günlük yaşamı üzerinde önemli bir etkiye sahip olabilecek iki durumdur, bu nedenle tanı kriterlerini anlamak önemlidir.
Akut Stres Bozukluğuna Ne Sebep Olur?
İnsanların neden travmatik olaylara farklı farklı tepkiler verdiği, kimin uyum bozukluğu, kimin ASB geliştirdiği kimin hiçbir bozukluk geliştirmeden sadece stres reaksiyonu ile sağlıklı atlatacağı net değildir. Bir teoriye göre, "korku koşullandırması" etkilidir.
Korku koşullandırması vücudunuz travmatik bir olayla ilişkili belirli uyaranlara karşı bir korku tepkisi gösterdiğinde olur. Örneğin, geceleyin bir araba kazası geçirdiyseniz ve aracınızda çam kokulu bir araç kokusu varsa, ileride çamlık bir yere gittiğinizde, gittiğiniz yerin yeşil ve çok huzurlu bir yer olmasına vücudunuz travmatik olay sırasında verdiğiniz korku tepkisinin aynısını verebilir. Bazı insanlar, travmatik tetikleyicilere tepkide kademeli bir azalmayı içeren snümleme tedavisi ile korku koşullandırmasına uyum sağlayabilir. Bu işe yaramazsa, ASB ve potansiyel olarak TSSB geliştirebilirsiniz.
Akut Stres Bozukluğu için Risk Faktörleri Nelerdir?
Akut stres bozukluğu risk faktörleri şunları içerebilir:
-
Travma öncesine akıl sağlığı ile ilgili rahatsızlık(lar)ın olması (önceki travma dahil)
-
Felaket kaygısı
-
Kaçıngan başa çıkma tarzı
-
Yetersiz destek sistemi varlığı
Akut Stres Bozukluğu Tedavisi
-
Travma Odaklı Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT): Bireylerin travmatik olayla ilgili korku ve kaygılarıyla yüzleşmelerine ve bunların üstesinden gelmelerine yardımcı olan maruz bırakma terapisini içerir. Travma odaklı BDT 'nin travma için odaklandığı alanlar; hastanın bedenin travma ve strese nasıl tepki verdiğini öğrenmesi. belirtilerinin yöneme becerilerinin geliştirilmesi, sorunlu düşünme kalıplarının belirlenmesi ve yeniden çerçeveleme.
-
Maruziyet terapisi: Maruz bırakma terapisi, hastanın korku ve kaçınma kaynaklarına güvenli bir şekilde maruz bırakmayı içerir. Akut stres bozukluğu olan kişiler, travmatik olayla ilişkilendirdikleri şeylerden veya durumlardan kaçınabilirler. Bu nedenle, bu uyaranlarla karşılaştıklarında korkularını yönetebileceklerini öğrenemezler. Terapistler, ASB olan kişiler için maruz kalma terapisini, onları endişeye neden olan durumlara girmeyi ve baş etmeyi öğrenebilmeleri için, bu durumda kalmaya çalışmayi teşvik etmek için kullanırlar.
-
Göz Hareketleriyle Duyarsızlaştırma ve Yeniden İşleme (EMDR): Bireylerin travmatik deneyimlerini işlemesine ve bütünleştirmesine yardımcı olmak için göz hareketlerini kullanan bir terapidir.
-
İlaç tedavisi: ASB tedavisinde ilk aşamada düşünülmez ve yararını destekleyen yeterli sayıda çalışma bulunmamaktadır. Ancak eşlik eden anksiyete ve depresyon gelişmesi halinde, anksiyete ve depresyon belirtilerine yönelik seçici serotonin geri alım inhibitörleri (SSRI'lar) veya diğer antidepresanlar gibi ilaçlar psikiyatrist tarafından önerileblir.
-
Grup terapisi veya destek grupları: Bireylerin deneyimlerini benzer deneyimlere sahip diğer kişilerle paylaşmaları için güvenli ve destekleyici bir ortam sağlar.
-
Anksiyete ve stres semptomlarını azaltmak için derin nefes alma ve ilerleyici kas gevşemesi gibi gevşeme teknikleri
Psikoterapi geçmişteki olumsuz yaşantının, hastanın bugünü bozmayacak hale gelmesini sağlar. Travmalar ve benzeri yaşantıları olanlar bugünü yaşamak konusunda zorlanırlar. Geçmişte takılıp kalmışlardır. Terapi ile geçmişle hesaplaşma biter, kişinin daha normal bir yaşam sürdürebilmesine olanak sağlanır. Terapi sonunda kişi daha uyumlu ve işlevsel tepkiler vermeye başlarlar, yaşadıkları acıyla yüzleşebilir, hakkında daha rahat konuşabilir ve daha sağlıklı düzeyde bir acı ile yaşantılarını değerlendirebilirler. Tabiki travma hiç yaşanmamış gibi olmaz ya da travmatik anılar silinmez. Yalnızca bu anıların oluşturduğu aşırı duyarlılık, dayanılmaz rahatsızlık, derin keder ortadan kalkar, anının verdiği rahatsızlığa bir duyarsızlık gelişir. Kişi artık o yaşantıyı daha farklı bir akış açısıyla değerlendirebilir. Kişinin geçmişi ile barışması, bugünüiçin daha güçlü hissetmesi ve geleceği ile ilgiliseçeneklerinin olduğunun bilincine varması, sağlıklı bir bir şekilde sosyal sistem içine katılabilmesi tedavinin hedefleridir.
TSSB ve ASB tedavisinin kişiye ve semptomlarının şiddetine bağlı olarak değişebileceğini not etmek önemlidir. En iyi tedavi yöntemini belirlemek için bir ruh sağlığı uzmanıyla çalışmak en sağlıklısıdır.
ASB Tedavi Edilmezse Nasıl Seyreder?
ASB belirtileri tedavi edilmezse;
-
Alkol kullanım bozukluğu ve/veya psikoaktif madde kullanım bozukluğu
-
TSSB
-
Anksiyete Bozukluğu
-
Depresyon
-
Panik Bozukluğu
-
İntihar
-
Kendine veya başkalarına zarar vermeyle ilgili düşünceler
-
İş yerinde ve ilişkilerde sorunlar
da dahil olmak üzere zorluklar yaşama ihtimali artar:
Akut Stres Bozukluğu Önlenebilir mi?
Travmatik bir olayı elbet önlemek mümkün değildir. Ancak travmadan sonra her birey için durumun yönetilmesi hem Uyum Bozukluğu he de ASB gelişmesini önlemek için değerli olabilir. Şunlar travma mağdurları için yardımcı olabilir:
-
Kişisel güvenlik: Travmatik bir olayın ardından bir güvenlik duygusu yaşamak çok önemlidir.
-
Travmatik bir olayın ardından yardım ve rehberlik sağlamak üzere eğitilmiş sevdiklerinizin ve profesyonellerin desteği büyük ölçüde faydalı olabilir. zellikle de deprem sonrası bu konu ile ilgili birçok kaynak paylaşılmıştır. Bizim hazırladığımız kaynağa erişmek için...
-
Fiziksel sağlık: Travmatik bir olayın ardından sağlıklı bir günlük rutini sürdürmek önemlidir. Sağlıklı bir diyete öncelik vermek, uyku programı ve fiziksel aktivite ve farkındalık egzersizlerine (meditasyon gibi) dahil olmak önemlidir.
-
Geçici başa çıkma araçları olarak alkol veya diğer maddeleri kullanmaktan kaçınmalısınız.
-
Duygusal destek: Travmatik bir olayın ardından aileden ve arkadaşlardan duygusal destek almak çok önemlidir. Bu mümkün değilse, sağlık hizmeti sağlayıcıları destek görevi görebilir.
-
Sağlık ekibinizle takip edin: Travmatik bir olayın ardından sağlık uzmanınız ve/veya akıl sağlığı uzmanınızla tedavi görmek önemlidir.